گل ساعتی
نام فارسی: گل ساعتی
نام علمی: Passiflora incarnataL.
نام انگلیسی: Passion-flower herb. mypop
نام فرانسوی: Herbe de passiflore
نام آلمانی: Passionsblumenkrut, Flischfarbige passionsblume
نام عربی: زهر الالام
تیره: Passifloraceae
ریخت شناسی:
گل ساعتی گیاهی چند ساله و پایا است به ارتفاع 8 تا 9 متر که به صورت درختچه نیز دیده میشود. البته برخی از گونه های آن علفی و چند سله می باشد. ساقه های آن دارای پیچکهایی است که به گیاهان کناری می پیچد و از این طریق بالا رونده است. برگهای آن متانوب و بزرگ به طول 6 تا 15 سانتی متر ، دمرگدار و دارای پهنکی مرکب از سه لب عمیق با ظاهر برگچه مانند که سطح زیرین آنها کرکدار و کناره های آنها رگبرگهای شبکه ای مشاهده می شود. به طور کلی برگها دارای بریدگی های عمیقی هستند که آنها را به صورت برگهای مرکب یا چند برگچه در می آورد. گلهای این گیاه که زیبایی خاصی دارد ، درشت و منفرد است به قطر تقریبی 9 سانتیمتر که معطر است و منتهی به دمگل دراز میشود. در هر یک از گلها 3 براکته،5 کاسبرگ، 5 گلبرگ سفید رنگ، 5 پرچم یا بساک بزرگ و نارنجی دیده میشود. تخمدان کرکدار و سبز مایل به خاکستری بوده و زبر است و خامه گل دارای سه شاخه دراز است که در انتهای آنها کلاله های سرسان قرار دارد. از مشخصات دیگر کل اینست که در داخل جام آن ، تاجی از الیاف باریک سفید یا قرمز مایل به ارغوانی رنگ واقع در چند ردیف دیده می شود. میوه های گل ساعتی مسطح ، به رنگ مایل به سبز یا قهوه ای و با نقطه های گود و زیاد و دارای دانه های زرد مایل به قهوه ای است. به طور کلی میوه ها شبیه به گردو یا سیب کوچک است. که گوشت آن زرد رنگ و خوراکی است.[2،4،5،6،7]
اندام دارویی:
ریشه و اندامهای هوایی[2،4،5،6،7]
ترکیبات شیمیایی:
گل ساعتی حاوی فلاونوئید ها تا 2.5 درصد است که شامل مشتقات گلیکوزیدی است مثل: ویتکسین1، ساپونارین، اورینتین، همواورینتین، شافتوزید، ایزو شافتوزید، ویسنین و ...
همچنین دارای مقادیر کمی از گلیکوزیدهای سیانوژنیک بویژه ژینوکاردین، مقادیر ناچیز از یک روغن فرار که حاوی ترکیباتی مانند لیمونن و اوکالیپتول و کومن و آلفا – پینن و ... است.
در این گیاه مقادیر بسیار ناچیز و متغیر از آلکالوئید های ایندول( کمتر از 0.01 تا 0.09 درصد) که بطور عمده شامل هارمان، هارمول، هارمالین، هارمین و هارمالول می باشد. البته بعضی از منابع به طور کلی وجود این آلکالوئید ها را در این گیاه رد میکنند.
حضور ترکیبات دیگری مانند مالتول و اتیل مالتول (مشتقات گاما – پیرول) ، پاسیکول (یک پلی استیلن) ، اسیدهای چرب ، اسید فرمیک، اسید بوتیریک، سیتوسترول، استیگماسترول، قند و صمغ نیز در این گیاه گزارش شده است.
همچنین طبق گزارشات در هر صد گرم گوشت خام و دانه واقع در داخل میوه مواد زیر وجود داردد.:
آب 75 گرم، پروتئین 2.2 گرم، چربی 0.7 گرم ، هیدراتهای کربن بیشتر قند و نشاسته 21 گرم، کلسیم 13 میلی گرم، فسفر 64 میلی گرم، آهن 1.6 گرم، پتاسیم 348 میلی گرم، ویتامین A 700 واحد بین المللی ، تیامین خیلی کم، رایبو فلاوین 0.13 میلی گرم، نیاسین 1.5 میلی گرم و ویتامین C 30 میلی گرم.[4،5،6،7،9]
موارد استعمال:
گل ساعتی دارای اثر مسکن و آرامبخش بوده و در بیخوابی، اضطراب، دردهایی با منشا عصبی بویژه در کودکان ، اختلال در تنوس عضلانی، تاکی کاردی عصبی و آسم اسپاسمی مصرف میگردد. همچنین ریشه این گیاه اثرات ضد کرم برای معده را دارد.[5،9]
خواص و کاربرد:
در برمه از ریشه گل ساعتی به مقدار کم برای کشتن کرم معده می خورند ولی مقدار زیاد آن سمی و خطر ناک است. در هند و چین میوه آن را میخورند ولی ریشه تازه اش را مخدر و سمی میدانند. تجربه شده است که خوردن جوشانده ریشه تازه آن یک سگ قوی را پس از 40 دقیقه هلاک کرده است. برگهای گیاه دارای اسید سیانیدریک است پس مقدار زیاد آن سمی است. از عصاره برگهای گل ساعتی به نسبت نصف در یک حلال تهیه شده باشد در حدود 50 قطری در روز به عنوان آرام کننده دردهای عصبی و رفع بی خوابی و ضعف اعصاب خورده می شود. در فیلیپین برگهای له شده آن را برای التیام بر روی زخم میگذارند. از تنتور الکلی یک پنجم آن ، یعنی یک واحد گیاه در 5 واحد الکل 65 درصد که به مدت 2 تا 3 روز خیس کرده باشند؛ مقدار 30 تا 50 قطره در روز تجویز می شود.همچنین گزارشات جدید حاکی از این است که این گیاه خواص سم زدایی دارد و در درمان اعتیاد می تواند کاربرد داشته باشد.[5،9،13]
مقدار مصرف:
0.25 تا 1 گرم از اندامهای هوایی خشک شده گیاه سه بار در روز مصرف میشود. مقدار مزبور به صورت انفوزیون تهیه و مورد استفاده نیز قرار میگیرد. فرمهای دیگر مصرف شامل استفاده عصاره مایع ( 1به 1 در الکل 45 درصد) به مقدار 0.5 تا 1 میلی لیتر سه بار در روز و تنتور (1 به 8 در الکل 45 درصد) به مقدار 0.5 تا 2 میلی لیتر و سه بار در روز می باشد.
در مورد التیام زخمها و بریدگی های ساده که مثلا در جریان کارهای باغبانی پیش می آید ممکن است به طور ساده چند برگ و گل گیاه را له کرده و پس از شستن و تمیز کردن محل زخم روی بریدگی گذارد، و باند پیچی کرد و به عنوان آرامبخش و برای رفع خستگی و ایجاد خواب عمیق و همچنین برای پیشگیری از حمله های قلبی یک قاشق مربا خوری برگهای خشک آن در یک پیمانه (200 گرم) آب جوش ریخته و 15 دقیقه می خیسانند. از این دمکرده یک پیمانه قبل از خواب برای رفع بی خوابی خورده شود و برای سایر موارد تا 3 پیمانه در روز باید خورده شود.
همچنین چای حاصل از 2 گرم گیاه خشک تجویز شده است، دو تا سه فنجان از این چای در روز مصرف شود بهتر است یک یا دو فنجان از آن قبل از خواب باشد. بیشینه مصرف روزانه 4 تا 8 گرم گیاه خشک است.در عصاره های حاصل از این گیاه بسیاری از فرآورده های مسکن و نیز تعدادی از ترکیبات تقویت کننده قلب یافت می شوند.[5
عوارض جانبی و سمیت:
آثار جانبی در اثر مصرف آن تا به حال گزارش نشده است. سمیت حاد عصاره مایع دارو در موش که به صورت تزرییق داخل صفاتی و به مقدار بیش از 900 میلی لیتر به کیلوگرم استفاده شده بود، نیز گزارش شده است.
موارد احتیاط:
مقادیر مصرف زیاد گل ساعتی ممکن است باعث تسکین و تقویت درمان به شیوه مهار منوآمین اکسیداز گردد. از طرفی گزارش شده است که آلکالوئیدهای هارمان و هارمالین دارای اثر تحریکی بر روی رحم حیوانات آزمایشگاهی بوده است بنابراین نباید از مقادیر زیاد دارو هنگام بارداری و شیردهی استفاده شود همچنین گل ساعتی نباید به کودکان زیر 2 سال داده شود و برای سایر کودکان و اشخاص مسن تر از 65 سال مصرف آن باید از مقادیر کم شروع شود و به تدریج افزایش یابد. اگر در جریان مصرف این گیاه اختلالاتی در هاضمه رخ داد و یا اسهال ایجاد شد مقدار مصرف باید کاهش یابد و یا به طور کلی مصرف قطع شود.
زمان جمع آوری:
اندامهای هوایی پس از گلدهی و یا میوه دهی در پایان فصل تابستان جمع اوری می شود. همچنین میوه های رسیده را می توان در فصل پائیز جمع آوری نمود.
دامنه انتشار:
گیاه گل ساعتی بومی آمریکای شمالی و مرکزی و جنوبی بوده اما به علت داشتن گلهای زیبا به طور گسترده ای در اروپا کشت داده می شود. این گیاه معمولا در مناطقی که دارای آب و هوای ملایم باشد بخوبی رشد میکند.
در نواحی شمالی ایران گل ساعتی به وفور یافت می شود و در شهرهای دیگر که آب و هوای معتدله دارند و زمستان انها ملایم است هم این گیاه کشت می شود و جنبه زینتی دارد.
تکثیر:
گل ساعتی به راحتی از طریق بذر و قلمه تکثیر میشود.
تکثیر بذر گل ساعتی به این صورت است که بذور را در اوایل بهار که دمای هوا در حدود 18 تا 21 درجه سانتی گراد است در خاکهایی با زهکشی خوب می کارند. البته جوانه زنی بذور گل ساعتی به کندی صورت میگیرد و نامنظم می باشد.
تکثیر گل ساعتی از روش قلمه گیری هم به ابن صورت است که ساقه های نیمه رسیده یا نیمه خشبی را دز فصل تابستان از گیاه جدا میکنند و در ماسه کشت میدهند.
تحقیقات جدید نشاندهنده اینست که می توان این گیاه را به صورت مکمل در گلخانه های خیار کشت نمود. که این کار فواید زیادی دارد. به طور مثال در شهر هایی مثل یزد که گرمی هوا مانع از رشد بهینه گل ساعتی است می توان از این روش بهره گرفت.[1]
اکولوژی گیاه:
جوانه زنی بذر در دمای 18 تا 21 درجه صورت میگیرد و این گیاه خاکهایی حاصلخیز و با ذهکشی خوب را می پسندد و به راحتی در این خاکها رشد می کند. در مناطق معتدله این گیاه چندین سال عمر میکند و گیاه را در فصل بهار میتوان هرس شاخه نمود. گل ساعتی تا دمای منفی 15 درجه سانتی گراد را به خوبی مقاومت می کند. همچنین گل ساعتی محلهای افتابی را بیشتر ترجیح میدهد و خاکهایی را که PH آنها به سمت اسیدی است را بیشتر دوست دارد.
گونه های دیگر:
1) گل ساعتی با ساقه چهار گوش که به فرانسوی Pomme line و Passiflore a tiges carrees گفته می شود. نام علمی آن Passiflora quadrangularis L. است. این گیاه در تمام منطقه حاره کشت می شود و در جایی خودرو دیده نشده است.
2) گل ساعتی با برگهای شبیه به گیاه Laurier که به فرانسوی Maritambour گفته می شود. نا علمی این گیاه Passiflora laurifolia L. است.
3) گل ساعتی با گلهای آبی به فرانسوی Passifloe bleue و به انگلیسی Blue passionflower گفته می شود. نا علمی این گیاه Passiflora caerulea L. می باشد. میوه آن شبیه زرد آلو است و درشت و شیرین میباشد. در ایران سابقا در باغچه ها کشت می شده ولی این گیاه بومی برزیل است.
4) گل ساعتی passiflore edulis Sims که بومی برزیل است و به ایران وارد شده و در شمال کشت میشود.
خرده نگاری:
پودر اندامهای خشک شده گیاه گل ساعتی به رنگ سبز تیره بوده، بوی آن کمی معطر و طعم آن نا مشخص اما ملایم و خصوصیات میکروسکوپی آن از قرار زیر است:
بخشی از بافت مزوفیل (میانبرگ) که رگبرگها به همراه بلورهای اگزالات کلسیم از نوع دروز(قبه ای) در آن نمایان است(A)، چند بلور اگزالات کلسیم (B)، کرک و پوششی اختصاصی با دیواره نازک و اغلب منتهی به یک نوک مدور و قلابی شکل مربوط به اپیدرم ساقه و برگ(C)، تیپ روزنه نوع آنموسیتیک که فقط در اپیدرم تحتانی دیده میشود(D) و کرک پوششی با سلولهای اطراف پایه در اپیدرم(E).
آثار فارماکولوژی:
تحقیقات انجام گرفته بر روی حیوانات آزمایشگاهی نشان داده است که عصاره های این دارو دارای فعالیت اسپاسمولیتیک قابل مقایسه با اثر پاپاورین بوده و از طرفی دارای اثر تضعیف کننده مرکزی نیز می باشد. در تحقیقاتی دیگر اثرات سداتیو، تقویت زمان خواب آوری هگزوباربیتون، فعالیت ضد تشنجی(دوز زیاد) و کاهش فعالیت موتوری خودبخودی( دوز کم) مربوط به مالتول و اتیل مالتول باعث پوشاندن و پنهان کردن اثرات تحریکی آلکالوئیدی هارمان می شود.
روشهای مختلف کنترل های کیفی و کمی شیمیایی:
آزمایش خلوص- برای انجام این آزمایش از روش کروماتوگرافی لایه نازک استفاده می شود.
تهیه عصاره متانولی- مقدار 0.6 گرم از داروی پودر شده با مقدار 5 میلی لیتر متانول روی بن ماری در 60 درجه سانتی گراد به مدت 5 دقیقه تکان داده می شود و سپس حاصل صاف می گردد.
تهیه محلول شاهد- مقدار دو میلی گرم از هیپروزید و 2 میلی گرم از روتین در 10 میلی لیتر متانول حل می شود. مقدار 20 میکرو لیتر از عصاره متانولی و مقدار 10 میلی لیتر از محلول شاهد به طور مجزا و هر کدام به صورت یک بند به طول 2 سانتی متر به روی لایه نازک سیلیکاژل G کاشته می شود
سیستم حلال= آب – اسید فرمیک انیدر – اتیل متیل کتون – اتیل استات( 50- 30- 10- 10) و عمل گسترش تا ارتفاع 12 سانتی متر انجام می پذیرد.
برای ظاهر کردن لکه ها، پس از خشک کردن کروماتوگرام به مدت 5 دقیقه در دمای 105 درجه سانتی کراد در حالی که هنوز نرم است، ابتدا از محلول متانولی نچرال پرودکت و سپس از محلول ماکرو گول 400 ( معرف شمره 39) استفاده می شود.
برای تشخیص لکه ها از تابش 365 نانئ متری ماوراء بنفش استفاده می گردد.
در محلول شاهد دو لکه با فلورانس قهوه ای مایل به زرد یکی مربوط به روتین که در ثلث پائینی لایه نازک و دومی مربوط به هیپروزید که در قسمت وسط لایه نازک ظاهر میگردد. در عصاره متانولی گیاه، در محلی که گمی پائئین تر از محل لکه روتین است لکه ای با فلورانس سبز تیره وجود دارد که مربوط به ساپونارین می باشد بلافاصله زیر آن لکه ای با فلورانس قوی زرد مایل به سبز وجود دارد و در محلی که کمی پائین تر از محل لکه هیپروزید است لکه ای با فلورانس زرد قوی حضور دارد که مربوط به ایزو اورینتین بوده و بلافاصله بالای این لکه ، لکه ای دیگر با فلئرانس سبز کم رنگ و ضعیف تر وجوود دارد که پس از مدتی به فلورانس خاکستری مایل به سبز تبدیل می شود که مربوط به ایزو ویتکسین می باشد. در محلی که بلافاصله بالا تر از محل لکه هیپروزید است لکه ای با فلورانس کمی قوی و به رنگ زرد مایل به قهوه ای وجود دارد که مر بوط به اورینتین بوده و در محلی کمی بالا تر از لکه دیگر با فلورانسی که معمولا ضعیف است وجود دارد که مربوط به ویتکسین می باشد. لکه اخیر به رنگ سبز کم رنگ بوده اما به تدریج رنگ آن ضعیف تر شده و به رنگ خاکستری غیر شفاف تبدیل می شود.
سنجش های مرغوبیت:
میزان مواد محلول در آب – حداکثر 15 درصد می باشد
میزان خاکستر تام- حداکثر 11 درصد می باشدد
میزان خاکستر نامحلول در اسید کلریدریک – حداکثر 3 درصد می باشد.
تعیین مقدار فلاونوئید ها بر مبنای هیپروزید- ابتدا مقدار 0.2 گرم پودر در اندامهای هوایی را در یک ارلن 100 میلی لیتری ریخته و به آن یک میلی لیتر از محلول هگزا متیلن تترامین( متنامین) 0.5 درصد، 20 میلی لیتر استن، 2 میلی لیتر اسید کلرید ریک 25 درصد اضافه کرده و مخلوط به همراه پرل شییشه ای به مدت 30 دقیقه و با استفاده از مبرد رفلاکس میگردد. حاصل را با استفاده از قیف و پنبه در داخل بالن ژوژه 100 میلی لیتری صاف نموده و باقی مانده به همراه پنبه به بالن 100 میلی لیتری مجددا انتقال داده میشود و توسط 20میلی لیتر استن به مدت 10دقیقه رفلاکس میگردد.این عمل دوبار تکرار میگردد وحاصل صاف شده از هر بار به بالن ژوژه 100میلی لیتری منتقل میشود که پس از خنک شدن ،حجم ان بااستفاده از استن به 100میلی لیتر رسانده میشود .
20میلی لیتر از محلول تهیه شده به یک دکانتورانتقال داده میشود وتوسط 20 میلی لیتر اب و15میلی لیتر اتیل استات دکانته میگردد .فاز اتیل استات را جدا نموده وفاز استن واب را 3مرتبه وهربار با 10میلی لیتر اتیل استات دکانته کرده وفازهای اتیل استاتی را سپس با هم مخلوط نموده ودو مرتبه هربار با 50میلی لیتر اب شستشو داده؛ سپس فاز اتیل استاتی را توسط قیف وپنبه در یک بالن ژوژه 50 میلی لیتری صاف نموده و ان را توسط اتیل استات به حجم 50 میلی لیتر میرسانند .10 میلی لیتر از محلول تهیه شده به یک بالن ژوژه 25میلی لیتری انتقال داده میشود ویک میلی لیتر معرف کلرور الومینیوم به ان اضافه وسپس بامحلول 5درصداسید استیک در متانول تاحجم 25 میلی لیتر رسانده میشودتا به عنوان محلول نمونه استفاده شود .هم زمان 10میلی لیتر از محلول اتیل استاتی را فقط با محلول 5درصد اسید استیک در متانول در بالن ژوژه 25میلی لیتری رقیق مینمایند تابه عنوان شاهد استفاده گردد بعد از گذشت 30دقیقه ،جذب محلول نمونه در مقابل محلول شاهد در طول موج 425 نانومتر وبا استفاده از کوت 1سانتیمتدی اندازه گیری میشود.
طرز نگهداری:
اندامهای هوایی گیاه خشک شده باید در بسته بندیهای مناسب ودور از رطوبت وحرارت زیاد نگهداری شود
اشتباهات:
گونه های دیگر جنس پاسی فلورا(جنس گل ساعتی)ممکن است بجای گونه اصلی در بازارهای تجاری عرضه شود .بنابراین در تهیه گونه اصلی لازم است از روشهای شناسایی وکنترل های کیفی وکمی ذکر شده در فوق استفاده شود.
فراورده های موجود در بازار :
هارمالین(نوشدرمان)ولد فلور(نیاک).
وضعیت گیاه:
گل ساعتی به عنوان گیاه مورد استفاده در طب سنتی و نیز گیاه موثر در فارماکوپه های معتبر جهان به ثبت رسیده است. این گیاه طبق نظر مونوگراف کمسیون دارویی آلمان دارای وضعیت درمانی مثبت است و در مونوگراف کمیسیون متخصصین گیاهان دارویی در اروپا دارای رتبه 4 می باشد.
با عرض سلام واحترام مفتخرم پس از سالها تجربه و کسب مهارت در این وبلاگ بهترین و به روز 
