گنجینه آثار اشکانی و ساسانی در موزه ملی عراق؛ مجموعه‌ای که از آن نمی‌دانیم
موزه ملی عراق با وجود گنجینه منحصر بفردی که در اختیار دارد، در سال ۲۰۰۳ توجه جهانی را به خود جلب کرد؛ زمانی که در پی یورش نیروهای آمریکایی به بغداد و ناامنی پدید آمده، هزاران اثر از موزه دزدیده شد. در سالهای اخیر اما به کوشش وزارت فرهنگ عراق و پشتیبانی بسیاری از نهادهای جهانی، بخشی از این آثار به موزه برگردانده شده‌اند.موزه ملی عراق در سال ۲۰۱۵ رسما بازگشایی شد ولی هنوز تعداد بازدیدکنندگان از آن بسیار اندک است. گردشگران به ندرت جرات سفر به این کشور را پیدا می‌کنند و بیشتر بازدیدها برای دانش‌آموزان در مدارسِ پایتخت سازماندهی می‌شوند. بسیاری از اشیاء در ویترین‌ها بدون شناسنامه دقیق چیده شده‌اند و آخرین کاتالوگی که از گنجینه موزه به چاپ رسیده مربوط به سال ۱۹۷۶ است. فساد دولتی، سوء مدیریت و بی‌برنامگی از چالش‌های بزرگ کنونی در عراق است. موزه ملی نیز از این بحران در امان نمانده است.
پایتخت‌های باستانی ایران در عراق امروز
سرزمین باستانی "میانرودان" بخش بزرگی از عراق کنونی را تشکیل داده است؛ خواستگاه تمدن‌های باستانی سومر، بابِل و آشور. شاید به همین خاطر تاکید رسانه‌های جهانی و حتی گروه‌های باستان‌شناسی همواره بر اشیایی بوده که از همین تمدن‌ها در موزه ملی عراق قرار دارند. بخش گسترده‌ای از میانرودان (بین‌النهرین) در دوران اشکانی و ساسانی جزو امپراتوری ایران بود. شهرهای باستان هَترا و تیسفون که به ترتیب از پایتخت‌های این دو سلسله بوده‌اند اکنون در بیرون از مرزهای ایران، در مرکز و شمال عراق قرار دارند. طاق کسری در تیسفون - علیرغم فرسایش فراوان - هنوز پابرجاست ولی هَترا که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده در جریان یورش‌های داعش آسیب فراوانی دیده است.
در کاوش‌های باستان‌شناسی در عراق که به شکل جدی از آغاز سده بیستم میلادی آغاز شده اشیاء گوناگونی هم در رابطه با تمدن ایرانی کشف شده است. گروه‌های آلمانی که نقش اصلی در حفاری‌های نخستین را به عهده داشته‌اند، بخش عظیمی از این آثار را به موزه پِرگامون در برلین منتقل کرده‌اند. بخش کوچکتری - به دلیل یک دوره همکاری باستان‌شناسان آمریکایی با گروه آلمانی - به موزه متروپولیتن در نیویورک برده شده؛ و بخشی نیز در موزه ملی عراق نگهداری می‌شود. مهدی علی رحیم، باستان‌شناس، که در موزه ملی عراق مشغول به کار است تایید می‌کند که "اشیای منحصربفرد در آن حفاری‌ها به آلمان و آمریکا منتقل شده و به نسبت، مجموعه کوچکی از آنها در بغداد مانده است".
آثار مربوط به سلسله‌های ایرانی در موزه ملی عراق به شکل عمده دربرگیرنده سکه‌های اشکانی و ساسانی، سفال، ظرف‌هایی با نوشته به خط آرامی، کوزه‌های لُعابی، تابوت‌‌های اشکانی، کلاه‌خود و بطری‌های ظریف شیشه‌ای از زمان ساسانی هستند.
قَیس حسین رشید، مدیر اداره آثار باستانی عراق می‌گوید: "اشیاء مربوط به دوره اشکانی و ساسانی که در گالری‌های طبقه دوم موزه نگهداری می‌شوند از گزند غارتگران محفوظ بوده و دزدی‌های سال ۲۰۰۳ از مخزن موزه صورت گرفته است." اما به دلیل شفاف نبودن سیستم اطلاع‌رسانی در عراق نمی‌توان به طول کامل به چنین اظهارنظرهایی اطمینان کرد.
ببینید:
نگاهی به آثار ایرانی در موزه ملی عراق
برای نمونه در کاتالوگ موزه (چاپ ۱۹۷۶) نام یک کلاه‌خود اشکانی و تعدادی برنز از لرستان به چشم می‌خورد که در آن زمان در گالری قرار داشته‌اند ولی حالا از آنها اثری نیست؛ ممکن است به انبار موزه منتقل شده باشند ولی گردانندگان موزه از ارائه هرگونه اطلاعات درباره اشیایی که در انبار نگهداری می‌شوند یا در حال مرمت هستند خودداری می‌کنند.
یکی از گالری‌های موزه ملی عراق به نمایش آثار مربوط به دوران اشکانی و ساسانی اختصاص داده شده است. بسیاری از این آثار در مناطق پیرامون طاق کسری (مدائن) و هَترا پیدا شده‌اند. قیس حسین رشید می‌گوید: "اشکانیان و ساسانیان در مناطق گوناگونی از عراق ساکن بوده‌اند. در نتیجه موزه ملی نیز آثار بسیاری از این دوران در اختیار دارد. این اشیاء همه از مناطق تاریخی درون عراق پیدا شده‌اند."
مدیر اداره آثار باستانی عراق همچنین به تازه بودن مرزهای سیاسی کنونی میان عراق و ایران اشاره می‌کند و می‌گوید: "بسیاری از مناطق تاریخی در عراق به مرز با ایران نزدیک هستند و میان فرهنگ این مناطق با فرهنگ‌های باستانی در آن سوی مرز شباهت‌های زیادی دیده می‌شود. مانند مناطقی در استان میسان، در جنوب شرقی عراق. فرهنگ و تمدن در این منطقه نمایانگر شباهت‌های زیادی میان فرهنگ و تمدن ایلامی و ساسانی با تمدن در میانرودان است. نمونه معروف‌تر هم طاق کسری است که حضور پررنگ ساسانیان در عراق را نشان می‌دهد."
در سالهای اخیر روابط سیاسی میان عراق و ایران گسترش فراوانی پیدا کرده؛ جدا از همکاری‌های نظامی و امنیتی، سالانه بیش از یک میلیون ایرانی برای بازدید از آرامگاه امامان شیعه به عراق سفر می‌کنند. گردانندگان موزه ملی عراق ابراز علاقه می‌کنند که در چنین فضایی بتوانند نمایشگاهی از مجموعه آثار موزه را در تهران برگزار کنند. قیس حسین رشید اشاره می‌کند که ایرانیان در زمینه ترمیم آثار تاریخی تجربیات فراوانی دارند و اداره آثار باستانی عراق علاقه‌مند است که همکاری‌های دوجانبه‌ای صورت گیرد. او می‌افزاید: "مقام‌های سازمان میراث فرهنگی از تهران چندین بار برای بازدید از موزه ملی به بغداد آمدند و نشست‌هایی نیز با آنها برگزار شد اما نتیجه تنها به روی کاغذ ماند".
موزه ملی عراق از سال گذشته چندین بار باستان‌شناسان خود را برای دوره‌های آموزشی به بریتانیا فرستاده است. همچنین برای نخستین بار پس از بازگشایی، موزه تعدادی از آثار خود را امسال در بیرون از عراق به نمایش خواهد گذاشت. این نمایشگاه در "دوسالانه ونیز" برگزار می‌شود.
بیشتر بخوانید:
- از ثبت طاق کسری در عراق خبری نیست
- ایران: حاضریم از آثار باستانی عراق حفاظت کنیم
- نمایشگاه بزرگ ایران در آلمان: از زیگورات چغازنبیل تا باغ دلگشا
- انقراض ساسانیان و تداوم فرهنگی ایرانیان
- ساسانیان و اشکانیان در نمایشگاه تازه جاده ابریشم در موزه هرمیتاژ